نفقه چیست

در روابط خانوادگی، اخلاق حرف اول را می‌زند و تا زمانی كه زوجین اصول اخلاقی را در رابطه با یكدیگر رعایت كنند، پای حقوق به میان نخواهد آمد. اما برای حالتی كه روابط خانوادگی از تعادل خارج می‌شود و اختلاف بروز می‌كند، قانون بایدها و نبایدهایی را پیش‌بینی كرده است كه حقوق و تكالیف زن و شوهر را تعیین می‌كند.

از حمایت ؛ یكی از این امور، نفقه است كه منحصر به تكلیف شوهر و حق زن محسوب می‌شود و یكی از چندین امتیازی است كه قانون در انحصار حقوق زن پیش‌بینی کرده است. متاسفانه نفقه، گاه مورد سوءاستفاده یكی از زوجین قرار می‌گیرد و منجر به بروز دعوا می‌شود. «حمایت» قصد دارد در دو گزارش متوالی، به بررسی جنبه‌های حقوقی نفقه بپردازد. در اولین گزارش كه در ادامه می‌خوانید، مفهوم نفقه، موضوعاتی كه در این مفهوم قرار می‌گیرد و سایر مسایل، مورد بررسی قرار می‌گیرد. در گزارش بعدی ضمانت‌اجراهای نفقه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

مفهوم نفقه در مقررات ایران

یك وكیل دادگستری در مورد چیستی نفقه، به «حمایت» می‌گوید: از نظر حقوقی، نفقه عبارت از چیزهایی است که شخص برای زندگی به آن احتیاج دارد؛ از قبیل خوراک، پوشاک، مسکن و وسایل منزل. بنفشه كریم‌پور ادامه می‌دهد: نفقه به دو قسمت است؛ نفقه زوجه و نفقه اقارب. این وكیل دادگستری تصریح می‌كند: نفقه زوجه که در اینجا مد نظر است، چنانکه ماده 1107 قانون مدنی بیان می‌کند نفقه عبارت است از مسکن و البسه و غذا و اثاث البیت که به طور متعارف با وضعیت زن متناسب باشد و خادم در صورت عادت زن به داشتن خادم یا احتیاج او به واسطه مرض یا نقصان اعضا.این كارشناس حقوقی در مورد چگونگی پرداخت نفقه تصریح می‌کند: علی‌الاصول می‌بایست نفقه بر مبنای مواردی در ماده 1107 قانون مدنی بر شمرده است، محاسبه و تعیین شود. یعنی هزینه مسکن، البسه، غذا، اثاث‌البیت، پیش‌بینی خادم و امثال آن، بررسی و میزان نفقه تعیین شود. البته محاکم قضایی با ارجاع امر به کارشناسی از طریق کارشناسان رسمی دادگستری یا خبرگان محلی در شهرهای کوچک میزان نفقه را تعیین می‌کند. ولی تا آنجایی که بنده بررسی کرده‌ام و سابقه دارم، ارقام تعیین شده به وسیله‌ کارشناس با هزینه‌های واقعی و میزان نفقه واقعی مطابقت ندارد و شاید آنان مصلحتی، مبالغی را برآورد و تعیین می‌كنند.

تكلیف نفقه بعد از طلاق

یک مدرس دانشگاه نیز در مورد موضوعاتی كه در دایره مفهوم نفقه قرار دارد، می‌گوید: نفقه شامل همه نیازهایی است که زن به آن احتیاج دارد، طبق ماده 1107 قانون مدنی نفقه عبارت است از همه نیازهایی که زن متناسب با وضعیتش به آنها احتیاج دارد. مانند: مسکن، خوراک، پوشاک، دارو و خدمتکار در صورت احتیاج و یا عادت به آن.دکتر زهرا داور بیان می‌کند: از آنجایی که مرد رییس است، می‌تواند نیاز شغلی زن را محدود یا محروم کند و برای رفع احتیاجات زن قانونگذار مرد را ملزم به برآورده کردن این نیازها کرده است. وی توضیح می‌دهد:‌ نفقه عبارت است از همه‌ نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج، به واسطه‌ نقصان یا مرض .این مدرس دانشگاه می‌گوید: در قانون مدنی از ماده 1106 به بعد در مورد آن قوانینی آورده شده است. قانون‌گذار می‌گوید نفقه زن با توجه به زندگی كه زن در گذشته داشته، مشخص می‌شود. به طور مثال اگر در خانه پدری خدمتكار داشته، شوهر نیز موظف است برای او خدمت‌كار بگیرد.داور تاكید می‌كند: نفقه جزو دیونی است كه فرد می‌تواند نسبت به گرفتن آن حتی برای زمان‌های گذشته نیز اقدام كند، به طور مثال اگر فرد ثابت كند در 3 سال گذشته شوهر به او نفقه نمی داده، شوهر موظف است نفقه 3 سال گذشته را نیز به زن بپردازد.این حقوقدان در ادامه، در باره نفقه بعد از طلاق و بعد از مرگ بیان می‌كند كه این امر محدود به نفقه ایام عده است که در طلاق مدت آن 3 طهر است، و در اصطلاح متعارف به 3 ماه و 10 روز تعبیر می‌شود. ولی، نفقه وفات در هر حال 4 ماه و 10 روز است و این امر نسبت به تمام زن‌هایی که همسرشان را براثر فوت ازدست می‌دهند، تعلق خواهد‌ داشت و هیچ فرقی بین زن یائسه و باکره نیست. درصورتی که در امرطلاق، مواردی فاقد عده باشد، نفقه‌ای نیز در آن موارد در کار نخواهد بود.

نفقه اقارب

این مدرس دانشگاه ادامه می‌دهد: از دیگر افرادی كه نفقه به آنها تعلق می‌گیرد اولاد هستند. داور می‌گوید: پدر وظیفه پرداخت نفقه در مورد اولاد را برعهده دارد و در صورت نبودن پدر، پدربزرگ و اگر او نیز نبود پرداخت نفقه در مورد اولاد بر عهده مادر است. همچنین پرداخت نفقه به اقارب نسبی نیز صورت می‌گیرد كه در خط عمودی صعودی یا نزولی قرار می‌گیرند یعنی پدر وظیفه دارد به پسر خود و نوه‌اش و پدرش و پدربزرگ ‌خود نیز نفقه بدهد.

شرایط منفق و نفقه‌گیرنده

این كارشناس حقوقی در مورد شرایط شخص واجب‌النفقه می‌گوید: قانون می‌گوید فردی مستحق نفقه است كه پولی نداشته باشد و نتواند كار پیدا كند یا توانایی كار كردن را نداشته باشد كه او را تامین كند. وی در مورد شرایط شخص منفق می‌گوید: كسی می‌تواند نفقه بدهد كه وسعش برسد و بر طبق این قوانین، افراد می‌توانند درخواست كنند و نفقه كه شامل مسكن، لباس و پوشاك است را در صورت شرایط لازم بگیرند.

بخشش حق نفقه

این كارشناس حقوقی در پاسخ به این سوال كه آیا زن می‌تواند از حق نفقه خود صرف‌نظر كند، می‌گوید: به طور كلی هر چیزی را كه قانون بگوید به فردی تعلق دارد، آن فرد می‌تواند آن را ببخشد؛ بنابراین زن نیز می‌تواند نفقه خود را ببخشد. به طور مثال، در زمان جدایی مشخص می‌شود شوهر دو سال نفقه زن را نداده است و زن می‌تواند نفقه را نخواهد. وی تاكید می‌كند: نكته‌ای كه در این رویه قانون‌گذار مشخص كرده این است كه قانون‌گذار می‌گوید: زمانی كه زن و شوهر با هم زندگی می‌كنند، دلیل بر این است كه شوهر نفقه را پرداخت می‌كند و زن زمانی می‌تواند بگوید مرد نفقه او را نداده كه باهم زندگی نكنند و یا همسر او را از خانه بیرون انداخته باشد.

بررسی تطبیقی مقررات نفقه

این مدرس دانشگاه خاطرنشان می‌كند: در كشورهای دیگر نیز نفقه زن و اولاد بر عهده همسر است و حتی در بعضی از موارد، ضمانت‌اجرا و مجازات‌های سنگین‌تر از ایران نیز دارند. در مورد كشورهای دیگر نیز با توجه به این كه نفقه تكلیفی است كه در اسلام مشخص شده، به این نتیجه می‌رسیم كه تمام كشورهای اسلامی قوانینی مربوط به نفقه را دارا هستند. اما ضمانت اجرای آن در كشورهای مختلف با توجه به شرایط اقلیمی و نوع زندگی، تفاوت دارد. داور در بررسی تطبیقی میان مقررات نفقه در قانون و فقه می‌گوید: قوانینی كه در كشور ایران وجود دارد، از فقه اقتباس شده‌اند و كاملند. زیرا افراد تا به امروز توانسته‌اند طبق همین قوانین، به حقوق خود مانند نفقه برسند. وی خاطرنشان می‌كند: بهتر است ضمانت‌اجرای این گونه قوانین، سنگین‌تر باشد تا افراد قانون‌گریز نتوانند با استفاده از میانبرهای قانونی‌كه وجود دارد، از اجرای قانون فرار كنند.

نقش اخلاق در تقویت بنیان خانواده

این كارشناس حقوقی در انتها به اهمیت رعایت اخلاق در كانون خانواده اشاره می‌كند و به عنوان یك حقوقدان تاكید می‌كند كه مراجعه به دادگاه و استفاده از قوانین، باید به عنوان آخرین راه شناخته شود.وی می گوید: باید تاکید بر بحث کرامت و احترام به انسانیت آدم‌ها باشد. مهم ترین موضوع، در بحث فرهنگ‌سازی است. باید احترام به انسان‌ها را به فرزندانمان بیاموزیم. در صورتی که این موضوع ملکه ذهنمان شود؛ دیگر خشونت و اسیدپاشی معنی نخواهد داشت. داور معتقد است: به فرزندانمان فرهنگ مدارا و احترام را آموزش دهیم. پیغمبر اسلام فلسفه مبعث را اخلاق مطرح می‌کند، تا جلوی بروز بسیاری از این مشکلات گرفته شود. مرد برای اینکه زن مهریه‌اش را ببخشد، او را تحت فشار قرار می‌دهد و یا برعکس زن برای این که مهریه‌اش را تمام و کمال دریافت کند، از ترفندهای گوناگون استفاده می‌کند. این مدرس دانشگاه تاكید می‌كند: مبانی اسلامی ما در این رابطه بسیار قوی است و این مشکلات نشان می‌دهد که مبحث مطالعات خانواده نیاز به یک بررسی مجدد دارد.

حدود تكلیف مرد در پرداخت نفقه

یك مشاور حقوقی در مجتمع شهید بهشتی در مورد بایدها و نبایدهای پرداخت نفقه نیز به «حمایت» می‌گوید: نفقه شامل چهار مورد غذا، مسكن، پوشاك و وسایل منزل است و بقیه مواردی كه به ذهن می‌رسد، جزو نفقه نیست. مگر در موارد خاصی كه قانون‌گذار گفته. به طور مثال اگر زن عادت به داشتن خدمه دارد، مرد نیز موظف است برای او خدمه بگیرد.لاله عرب‌زاده توضیح می‌دهد‌: پرداخت نفقه، تكلیف مرد در قبال زن و فرزندان و افراد واجب‌النفقه است كه رابطه نفقه بر اساس الاقرب‌فالاقرب است. یعنی اگر در بین بستگان افرادی باشند كه نتوانند خرج خود را بپردازند، این افراد نیز جزو اقارب باشند، مانند خواهر مادر و پدر. فرد موظف به پرداخت نفقه به آنها می‌شود. از آن جهت كه فرد به همسر یا اقارب نفقه ندهد تفاوت‌هایی نیز وجود دارد. اگر فرد به فرزند خود نفقه ندهد، در نهایت شاید فرزند بتواند اموال او را مصادره كند. اما در واقع فقط مسئولیت حقوقی برای پدر دارد. اما در مورد همسر، شوهر هم از جهت حقوقی و هم از جهت كیفری، مسئولیت‌هایی دارد كه از جهت كیفری برای مرد مجازات در نظر گرفته می‌شود.وی خاطرنشان می‌كند: به طور كلی نفقه در رابطه بین حقوق زن و شوهر تكلیف مرد و حق زن است كه حتی در صورتی كه زن ثروتمند یا شاغل باشد و مرد استطاعت نداشته باشد، این وظیفه از دوش مرد ساقط نخواهد شد. وی خاطرنشان می‌كند: اگر همسر با اختیار خودش از دارایی خود در منزل شوهر خرج كند، نمی‌تواند بخواهد كه این مبلغ به او بازگردانده شود.

سخن‌ آخر

با توجه به آنچه كه كارشناسان در گفت‌وگو با «حمایت» مورد تاكید قرار دادند، مرد وظیفه دارد كه نفقه همسر خود را پرداخت كند؛ شاغل بودن، پولدار بودن و... در این تكلیف شوهر هیچ تاثیری ندارد و به هر حال مرد باید از عهده این تكلیف خود برآید. از طرف دیگر باید گفت كه موضوع نفقه البسه، مسكن و تمامی چیزهایی است كه مورد احتیاج زن قرار دارد. بنابراین نمی‌توان نفقه را محدود به برخی نیازها كرد. موضوع دیگری كه كارشناسان بر آن تاكید داشتند، پرداخت نفقه بعد از طلاق و مرگ شوهر است كه در شرایطی زن حق دارد همچنان نفقه را دریافت كند. اما سوالی كه پیش می‌آید این است كه اگر مرد به این تكلیف خود عمل نكرد چه باید كرد. این سوالی است كه پاسخ آن را در گزارشی دیگر در گفت‌وگو با كارشناسان مورد بررسی قرار خواهیم داد.